S Ö Z A L T I

euro 2024 |

14 iyun - 14 iyul tarixlərində Almaniyada keçiriləcək futbol bayramı. Bir çoxları Fransa və İngiltərəni favorit hesab edir. Məncə həmişəki kimi İngilislər bacara bilməyəcək. Bəlkə də beynimə loser kimi kodlanıblar bilmirəm. Şəxsən mən turnirin qalibi kimi fransanı görürəm. Çox əjdaha şəkildə gəlirlər. Keçim qrup təxminlərimə:

Burda Macarıstan qrupun sürprizi olacaq. Almaniya maks 2 olacaq. İsveçrə və Şotlandiya isə ən yaxşı 3-cü yer uğrunda mübarizə aparacaq. Qrupun həlledici oyunu elə 1-ci turdakı Macarıstan - İsveçrə matçı olacaq.

Azarkeşi olduğum və son çempion İtaliyanın taleyindən qorxuram. Spaletti bambılısı dünən hücumçu qıtlığında Bolognada əla mövsüm keçirən Orsolinini komandadan çıxartdı. İtaliyada hamı spalettini topa tutur. Zaccagni, çolaq el shaarawy və demək olar ki, bu sezon oynamayan faggiolini saxlayıb, Orsolini və lazionun qapıçısı provedeli kənarda tutub. İspaniya və Xorvatiya, hətta Albaniya da başağrısı olacaq İtaliyaya. Türkiyə ilə 0-0 bitən matçda da ümid vermədilər. Amma bu İtaliyadı. Qrupda 3 heç-heçədən sonra dünya çempionu olmuş komandadı. Bilmək olmaz. Bu qrupa təxmin vermək çox çətindi. Realist olsam hal-hazırki vəziyyətə uyğun olaraq: 1 İspaniya 2 Xorvatiya 3 İtaliya 4 Albaniya.

İngiltərə burdan təmiz çıxar. 2ci yer üçün Danimarka və Serbiya əlləşər və Danimarka yeri qapar.

Ən asan qrupdu bu məncə. Fransa 1, Hollandiya 2, Avstriya 3, bərbad oyun oynayan Polşa 4.

Ən maraqlı qrup. Hamı Belçikanın asanlıqla 1-ci olacağını desə də mənim fikrimcə onların generasiyasının limiti çoxdan bitib. Rumıniya sürpriz edəcək. Ukraniya da ondan geri qalmayacaq. Slovakiya 4-cülüyə məhkumdu.

Gəldik dananın Türkiyə üçün quyruğunun qopduğu yerə. Türkiyə burdan necə çıxırsa çıxsın 8/1-dən o yana getməyəcək. Çünki ya Fransa ya İngiltərə ya da b qrupunda hansısa əjdaha ilə qarşılaşacaq. Ümumiyyətlə Türkiyə elə komandadı ki, oyununu heç cür tuta bilmirsən. Heç vaxt stabil oynamırlar. 0 da çəkə bilərlər. 90+ -da vurulan qollar ilə 1-ci də çıxa bilərlər. Portuqaliya 1-ci olacaq sözsüz. Gürcüstan Mdb-nin hal-hazırda ən yaxşı oynayanıdı. (Russia excluded). Çexiya burda tale həll edən komanda olacaq.
Könlümdən keçən 2008 və 2012-dəki İspaniya kimi İtaliyanın da ardıcıl qalib gəlməsidir. Amma çətin. Real vəziyyət Fransanın çempionluğunu göstərir. Ümid edirəm ki, 2004 və 2016 kimi sıxıcı yox, 2000 və 2008 kimi yaddaqalan turnir olar.

sosioloji marksizm | elm

analitik marksizm ekolu ilə tanınan, sosial siniflər klassifikasiyasında yeni nəzəri paradiqmaları ilə həm sosiologiya sahəsində həm də bütöv olaraq marksizm sahəsində yeni cığırlar açan erik olin wrightın Viskonsin-Medison Universitetində verdiyi dərslərdən biri.

dərsin syllabusu 87 səhifədir -*. bu yay syllabusda paylaşdığı əsas oxumaları bitirməyi planlayıram.

syllabusdakı chapterlər bu şəkildədir:
1) giriş
2) sinfi struktur
3) sinfi təşəkkül
4) dövlət və siyasət nəzəriyyəsi
5) ideologiya və şüur
6) tarix nəzəriyyəsi
7) sosializm və xilas/azadlıq

və üstəlik əsas oxumaların yanında- əgər vaxtınız varsa- əlavə oxuma materialları da var. möhtəşəm syllabusdur.

syllabusun linkini paylaşıram. məncə göz atın və bu sahə haqqında nələrsə oxumaq istəyirsinizsə yararlanın.

link: https://drive.google.com/file/d/1Q64aPnfb1IlezJXjzcwuXMh62U8Silft/view?usp=sharinghttps://drive.google.com/file/d/1Q64aPnfb1IlezJXjzcwuXMh62U8Silft/view?usp=sharing

ufc | idman

Açılışı ultimate fighting championship olan mma təşkilatı. İnsanların niyə bu qədər az maraqlandığına təəsüflənirəm düzü, xususilə də həmcinslərim arasında. Nəticə də, dünyanın ən güclü ya da badass insanının kimi olduğu sualı maraqlıdır və bunun cavabının öyrəniləcəyi ən prestijli təşkilat ufcdir. One championship və bellator kimi təşkilatlar da var, lakin ordakı əksər divizyadakı çempionlar heç ufcnin top 10 una girə bilməz müvafiq çəki divizyasında. Təbii olaraq anlayıram bəzi insanlar şiddət və s. kimi görüntüləri sevmir, həmin insanların baxmamağı normal haldı. Ancaq ölkədə xususilə animeci kütlənin, heç ufc nin nə olduğunu eşitməməyi maraqlanmamağı qəribə gəlir. one punch man, naruto və oxşarı animelərə baxmaqdansa çox daha real olanına baxa bilərsiz. Və bu real xarakterlərdən çox daha yaxşı inspiration ala bilərsiniz. Misal verim döyüşçülərdən,
Alex pereira gec yaşda kick-box a başlıyır. Ən yüksək səviyyə olan glorydə 2 diviziyada çempion olur. 2 dəfə məğlub elədiyi israel adesanya tərəfindən hər hansı bir interviyuda, "mən əfsanə olanda, hər hansısa bir pubda arxamdan boş boş danışacaq , o heç kimdi" tərzi təhqir olunmadan sonra özünə tamam yad olan bir idmana başlıyır. Hansı ki grappling dediyimiz şey 30 dan sonra elə rahat öyrənilən bir şey deyil. Öyrənsən belə heç vaxt vasatın üstü ola bilməyəcəksən, bunun özü də böyük drawback di istenilen döyüşçü üçün. Pereira ufc debutunu edir, və hətta bambılı bambılı danışan adesanyanı knockout edir. Sonra bir yuxarı çəkidə də çempion olur və hal-hazırda planetdə ayaqüstü döyüşdə ən çox qorxulan döyüşçüdür desək düz olar. Və bu insanın bütün bu uğuru, brazilyanın kasıb favellalarından birində, yoxsullaqdan çıxaraq elədiyi də
ayrı bir heyrətamiz haldı.

Çox maraqlı personaj var yəni ufcdə, misal günlərcə qaranlıqda ac sussuz, balaca otaqda günlərcə duran jiri prochazka. Bu xarakter elə bil sırf mistik anime xarakteri sevən insanlar üçün dizayn olunub. Günlərcə meşədə tək qalıb, məşq edir, just insane dude overall. Hərtərəfli döyüşə bilir, ancaq əsasən ayaqüstü döyüşməyə üstünlük verir, və sıfır guard ilə, full hücüm. Alex pereira kimi dünyanın ən təhlükəli kickbox çusunun belə üstünə şığıyır, əli qolu qarınında, ayaqları yediyi low kick lərdən təndimiş, qızarmış(döyüşdən sonra hətta morarmış olacaq) vəziyyətdə.
Son olaraq döyüş deyim maraqlananlar baxsın.
https://youtu.be/dHKRVKnChFI?si=SPdvsxA140sdhjxV

Jiri ilə glover teixeirü nın döyüşü həqiqətən yüksək gərginlikli bir kəmər döyüşü idi, gərginlik dedim yəni daim bir actionın olduğu maraqlı bir döyüş, sıxıcı şəkildə bir roundda 10, 15 jab in atıldığı bir döyüş yox. Düşünürəm ki, bu döyüşə önyarqısız baxan insan mma fanatı ola bilər.
Səhv eləmirəmsə gloverin 8 ci dərəcə bjj qara kəməri var və bu onu idmandakı ən yüksək grappling çi deməyimizə bəs edər. Ancaq mma təkcə grappling deyil.

https://youtu.be/7CAkyfHMhhA?si=dgNlY8GcxY5sm7cn
Rober whittaker , yoel romero

Müasir dövr middleweightdə(83kg) ən yaxşılardan olan cavan Whittakerın 41 yaşlı kafdar romero ilə olan 2- ci döyüşü. Romeroya kafdar dediyimə baxmıyın the dudes is insanely ripped and explosive. Çox gec başladığı idmana səhv eləmirəmsə 35,(köhnə olimpik gürəşçidir) əfsanə olaraq ayrılmışdı ufcdən. Qeyri mümkün bir nailiyyətdi həqiqətən 35 indən sonra təzə idmana başlamaq oyana, 35 indən sonra çempion ola bilmək ya da oxşarı bir nailiyyət göstərmək qeyri mümkün bir haldı. Çünki istər istəməz qocalırsan, əgər heavyweight ya da light heavyweight deyilsənsə. Romero onsuz adi bir insan deyil, hamı kuba da bədəninə qəribə experimentlər olunduğu bilir, ancaq yenə də idmanın özündə doping təşkilatları nəzarət edir, keçə bilibsə fair competition.

https://youtu.be/h9oj6HEdZSI?si=_0lutKRzOWW03d_v
Son olaraq aşağı çəkilərdən daha texniki olan, volkanovski, islam makhachev döyüşü. Volkanovski bu döyüş zamanı məğlubiyyətsiz demək olar, çempion idi 66 kiloda, islam isə xəbibin atasının favorit tələbəsi idi və çempionluğu oliveirdan(xəbibi udacağı deyilirdi, çox yaxşı grapplingi olduğuna görə) almışdı. Çoxlarına görə xəbibdən daha yaxşı olan islam, xususilə ayaqüstü döyüşdə, əksər döyüşlərini 1 dəqiqənin altında bitirən islam üçün çıxa biləcək ən texniki və inatçı rəqiblərdən idi alexander, həmçinin bütün çəki divizyalarını əhatə edən reytinqdə də, pound for pound rankingdə də 1 ci sırada idi. Bu döyüş digərləri qədər, süper maraqlı olmaya bilər, ancaq məğlubedilməz dağıstan grappling məktəbinin qarşısına çıxan ən güclü oponentin döyüşə necə bir əhəmiyyət qazandırdığnı qavraya bilsəz, yüksək diqqətlə baxacağıvıza şübhəm yoxdur. Hərhalda texniki skill olaraq bunun üstünə çıxa biləcək başqa qarşıdurma yoxdur.

Sona da ufc üçün xüsusi tarixi əhəmiyyəti olan bir neçə maraqlı döyüş qoyacam
https://youtu.be/en4hR34Bl8w?si=Xm8rBGOoan4LTDtz
https://youtu.be/l8s2fsfIpUA?si=AFqEA-1VW_NkK6e8
https://youtu.be/JuBBIJ7adjM?si=l2RWjq2ktf83kZKQ

obyekt yönümlü proqramlaşdırma | proqramlama

(OYP) - verilənlərin obyektlər üzərindən formasını dəyişməsi üzərinə qurulmuş proqramlaşdırma methodu. yazılmış funksiyaların təkrər istifadəsinə və daha kompleks məntiqə kömək edir.

// birinci class-da yaradılan obyekt və methodun digərində çağırılıb istifadə edilməsi:
class a {
string name;
public void method_a();
}
// ikinci class-da implementasiyası
class b extends class a {
name = "jhon.doe'':
method("do something");
}

bəzi methodolojiyaları:
enkapsulyasiya (encapsulation),
varislik (inheritance),
polimorfizm (polymorphism),
abstraksiyası (abstraction),
obyektlər arasında informasiya axınının təşkili (sending messages / message sending),
təkrar istifadə oluna bilərlik ( reusability).

java - c - c++ - Python - php
bu linkdə azərbaycanca ətraflı və bəsit izahı da var

perfume genius | musiqi

əsl adı Michael Alden Hadreas olan əsasən indie pop, indie rock və art pop tərzlərində mahnılar bəstəyən amerikalı musiqiçidir. Özünə seçmiş olduğu bu ləqəb isə Perfume The Story of a Murderer filmindən irəli gəlir. 2020-ci ilin diqqət çəkən albumlarından biri Set My Heart on Fire Immediately olsa da onun no shape albumunu daha çox bəyənirəm.

Tanımaq istəyənlər üçün:
(baxma: jason)
(baxma: otherside)
(baxma: die 4 you)
(baxma: slip away)
(bax: queen)
(baxma: without you)

euro 2024 |

sosioloji marksizm | elm

ufc | idman

obyekt yönümlü proqramlaşdırma | proqramlama

javascript | proqramlama

28 may 1997 b.dortmund - yuventus matçı | idman

kvant mexanikası ★ wiki | elm

(baxma: kvant mexanikası oxumağa başlayan adam editi)
təbiətdəki fenomenlərin izahı zamanı obyektlərin dalğa yoxsa zərrəcik kimi izah edilməsi sualına cavab verən fizika bölməsi. kvant mexanikasının təməl daşları işığın ikili təbiətinin araşdırılması ilə atılmışdır. işıq ən sadə dillə, dalğa kimi yayılır, zərrəcik kimi qarşılıqlı təsirə girir. ilk başlar nyuton və onun həmkarları işığın zərrəciklər selindən ibarət olduğunu irəli sürürdülər. çünki işığın sınma, əks olunma və s. xassələri bu modellə rahat aydın olurdu. sonralar bir sıra eksperimentlərdə işığın difraksiyası, interferensiyası və s. müşahidə edildi. işığın uzununa bir dalğa olduğuna inanıldı. eyni ilə səs dalğaları kimi. daha sonra işığın polarizasiyası olduğunu müşahidə etdikdən sonra, onun eninə dalğa olması fikri yayıldı. cənab maksvelin öz məşhur tənlikləri ilə işığın müqəddəs qanunlarını yazması işığın bir elektromaqnit dalğası olması fikrini ortaya atdı və hamı tərəfindən yekdilliklə qəbul edildi. əvvəla dalğa nədir? dalğa enerjinin məkanda rəqsi hərəkətlə yayılmasıdır. dalğanın çatdırdığı enerji onun hündürlüyündən asılıdır. işıqda da belədir. dalğanın bir başqa özəlliyi də odur ki, əgər bir mənbədən kəsintisiz olaraq dalğalar gəlirsə, onda dalğanın fəzada müəyyən bir yer tutmasından danışmaq olmur, yəni dalğa hər yerdədir. misal üçün deyim ki, günəşdən kəsintisiz olaraq işıq dalğası gəlir. və heç vaxt demək olmur ki, dalğa indi veneranın yanındadır, birazdan bizə çatacaq. dalğa günəşin göründüyü hər yerdədi. çünki elə məhz onun sahəsində günəşi görürsən. qısaca təkrar edirəm, dalğanın məkanı yoxdur. indi keçək kvant mexanikasının başlanğıcı olan məşhur eksperimentə. qara cisim şüalanması. qara cisim, üzərinə, düşən bütün işıqları udan cisimdir. yaxşı uducu olması onu həm də yaxşı şüalandırıcı edir. yəni qara cisim bütün dalğa uzunluqlarında da işıq şüalandırır. alimlər baxmaq istəyiblər ki, cisimləri qızdırdıqda şüalanması nədən asılıdır. və ya mövcud olan qanunlar cisimlərin qızarkən şüalanmasını necə izah edir. nəticə fəlakət idi. o dövr ki bilgilər eksperimentlərin nəticəsini izah etmirdi. nəinki izah etmirdi, həm də mənasız rəqəmlər verirdi. çıxış yolunu max planck təklif elədi. o dedi ki, mənbədən gələn işıq istədiyi qədər xırda ola bilməz. bir h sabitinin tam qatları şəklində ola bilər. planckın hipotezi qara cisim şüalamasını mükəmməl izah etsə də, inanılası deyildi. çünki işığın yalnız h-nın qatları şəklində enerji verməsi, əslində işığın paketlər, yəni zərrəciklər şəklində enerji verməsi idi. indi işığın həm dalğa həm də zərrəcik olduğunu təsəvvür etməyə çalışırdılar. bundan sonra, fotoelektrik effekti və kompton saçılması eksperimentləri də işığın zərrəcik kimi təsəvvür edilə biləcəyini təsdiqləməyə başladı. alimlər qarşısında bir problem dayanırdı, bu iki fərqli modeli necə ümumiləşdirmək olar. arada nəsə bir qanuna uyğunluqların olduğu aşkar idi, ancaq nə qanuna uyğunluq? daha sonra de broglie adlı bir cavan doktorant özünün dissertasiyasında zərrəcik olduğundan əmin olduğumuz bəzi obyektləri də dalğa olaraq təsəvvür edə biləcəyimizi göstərdi. məsələn elektron, nüvə, ayrı-ayrı atomlar, top, insan, təyyarə və s. səhv eşitmədiniz, de broglie-nin hipotezi universadır, sizin yeriməyinizə belə bir dalğa funksiyası qoşmaq olar, ancaq bunun haqda sonradan danışacam. planckın hipotezi sayəsində işıqla bir zərrəcik kimi davranmaq, onun dalğa uzunluğundan impuls, hətta kütlə üçün müəyyən ifadələr çıxarmaq mümkün idi. cavan doktorantımız isə, bu ifadələri tərsinə çevirməkdən başqa bir şey etmədi. o göstərdi ki, impulsu olan istənilən zərrəciyə dalğa uzunluğu tapmaq mümkündür. o dövrlərin məşhur alimi max von laue qeyd etmişdir ki, "əgər de broglie haqlı çıxsa mən fizikanı tərk edəcəm!". de broglienin hipotezi elektronların difraksiyası eksperimentində təsdiqləndi, amma max von laue sözünün üstündə durmadı, elmə töhvələrini verməyə davam etdi. və yaxşı ki, getmədi.
ilk baxışdan de broglie-nin hipotezinin işləri qəlizləşdirdiyini düşünmək olar. zira işığa zərrəcik deməyə dili gəlməyən alimlər, indi zərrəciklərə dalğa deməli idi. amma bir ümumi təsəvvür yarandı. bu ümumi təsəvvür dalğa paketi təsəvvürü adlanır. bu təsəvvürü izah etmək üçün sizlərə koherentlik mövzusuna göz atmağı məsləhət verirəm, amma özüm də burda qısa izah verəcəm. işıq dalğasının koherent olması, onun dəqiq hansı dalğa uzunluğuna, yəni rəngə malik olmasını bilməyimiz deməkdir. məsələn, adi otaq lampası koherent deyil. çünki görünən və infraqırmızı işığın demək olar ki, bütün dalğa uzunluqlarında işıq yayır, yəni ağ görünür. və biz dalğa uzunluğundan yox, dalğa uzunluqları spektrindən danışmağa məcburuq. spektr, sadəcə mənbənin hansı dalğa uzunluğunda nə qədər işıq yaydığını göstərən bir funksiyadır. otaq lampası koherent deyil dedik, deməli onun spektri genişdir. amma götürək bir lazeri. lazerin spektri çox dardır. deməli konkret hansı dalğa uzunluğunda işıq yaydığını deyə bilərik. məhz bu səbəbdən də, lazerlərin yalnız bir rəngi olur, ağ lazer yoxdur. deyəcəksiniz ki, tamam da, bunun bizim problemimizə nə dəxli var? dəxli var. koherentlik başlığında dedim ki, koherent olmayan işığın interferensiyasını müşahidə etmək mümkün deyil. interferensiya işığın ayrı-ayrı hissələrinin üst-üstə minərək, bir zolaqlı şəkil əmələ gətirməsinə deyilir. ağ işığı yanbayan bir cüt deşikdən keçirdikdə, ekranın arxasında elə iki deşiyin izi görünəcək. amma lazer işığını bu deşiklərdən keçirsək, çoxlu-çoxlu zolaqlar əmələ gələcək, çünki lazer işığı koherentdir və yaxşı interferensiya edir. yuxarıdakı cümlələri bir də oxuyun, çünki burdan indi məna çıxaracam. lampa işığındakı kimi ekranda iki deşiyin şəklinin yaranması o deməkdir ki, işığın hardan keçdiyini təsəvvür etmək mümkündür. çünki müşahidəçi konkret deşiklərin izini görür ekranda. amma lazer işığının interferensiyasındakı çoxlu zolağı necə başa düşək? lazer işığı müəyyən anda hansı deşikdən keçib deyə bilmirik, çünki riyazi olaraq, hər ikisindən keçib və bu ağlasığmazdır. burdan ağlınızın bir ucunda tutmalı olduğunuz bilgi: işığın dalğa uzunluğu nə qədər dəqiq bilinirsə, onun hansı deşikdən keçdiyi o qədər naməlum olur. heisenbergin qeyri-müəyyənlik prinsipi.
indi yuxarıda öyrəndiklərimizi zərrəciklərə aid edək. zərrəciklər üçün dalğa paketi təsəvvürü var dedik. de broglie-yə görə, zərrəciklərə onların impulsundan, yəni sürətindən asılı olaraq müxtəlif dalğa uzunluqlarını aid etmək olar. yadınıza salın, və ya yadınızda saxlayın, heç bir ölçmə prosesi xətasız deyil. ölçmələrin dəqiqliyi sonludur, yəni müəyyən bir dəqiqlikdən danışmaq olar, sonsuz dəqiqlikdən yox. bir cismin impulsunu yəni sürətini ölçərkən, müəyyən xətaya yol veririk. onda cismin sahib olduğu dalğa təkcə bir uzunluqda yox, bizim səhv edə biləcəyimiz uzunluqlarda da mövcud ola bilər. sonsuz dəqiqliklə ölçsə idik, ancaq bir dalğa uzunluğu olacaqdı, çünki bir impuls mövcuddur. amma xəta ilə ölçdükdə, bizim dəqiqliyimizin imkan verdiyi bütün impulslarda dalğa uzunluğu mövcuddur. cismin eyni zamanda çoxlu dalğa uzunluqlarına sahib olması sizə nəyi xatırladır? işığın spektrini. işıq mənbəyi də eyni zamanda müxtəlif dalğa uzunluğuna sahib olanda onun spektrindən danışmışdıq. deməli zərrəciklərin dalğa paketinin də spektri var. bu spektrin genişliyi bizim ölçmələrimizin dəqiqliyindən asılıdır. biz cismin sürətini nə qədər dəqiq ölçsək, onun spektri o qədər dar olur. qeyri dəqiqlik, spektrin genişlənməyinə səbəb olur. bura qədər boşluqlar qalmadı ümid edirəm. cisimlər əgər dalğa xassəsi göstərirlərsə, deməli onların interferensiyası və difraksiyası da müşahidə edilə bilər. indi bizim zərrəciyimizi məşhur cüt deşik təcrübəsinə daxil edək. təcrübənin yuxarıdakı gedişatını və nəticədən çıxardığımız mənanı yada salın: spektri dar olan dalğaların interferensiyası müşahidə olunur, bu o deməkdir ki, onların haradan keçdiyini dəqiq demək olmur. spektri geniş olan dalğaların interferensiyası müşahidə olunmur, sadəcə deşiyin izləri görünür, bu o deməkdir ki, dalğanın hardan keçdiyini müşahidə etmək olur. indi zərrəciklər üçün heisenbergin qeyri-müəyyənlik prinsipini təqdim edək. bir cismin sürətini və yerini eyni anda istənilən qədər dəqiq ölçmək olmur. sürətini dəqiq ölçdüyümüz cisim özünü dalğa kimi aparır və biz onun yerini itiririk. çünki dalğanın fəzada yerini tapmaq mümkün deyil. amma sürətini qeyri-dəqiq ölçüdüyümüz cismin konkret hansı yerdə olduğunu demək mümkündür, çünki cisim dalğanın özəlliklərini itirir. nəyə görə dalğa özəlliyini itirir dedim? cüt deşik təcrübəsindən dalğa deyil də topları keçirməyə çalışın. ekranda topların izi necə görünəcək? eynilə deşiklərin izini müşahidə edəcəyik, çünki top yalnız bir müəyyən deşikdən keçib ekrana dəyir. top zərrəcikdir, deməli spektri geniş olan dalğanı zərrəcik kimi başa düşə bilərik. spektri dar olan dalğa isə elə dalğa kimi başa düşülməlidir.
heisenbergin qeyri müəyyənlik prinsipi riyazi olaraq belə ifadə olunur: impulsun qeyri-dəqiqliyi vurulsun yerin qeyri-dəqiqliyi həmişə planck sabitinin yarısından böyükdür ya da bərabərdir. indi gəlin bu sadə riyazi asılılığı yaxından ələ alaq. məncə oxuyuculardan bəzilərinin ağlından belə bir fikir keçir: "əgər sürəti tam dəqiq təyin eləsək, bütün bu çürükçülüyə ehtiyac olmaz!". yanılırsınız. hesab edək ki, sürəti tam dəqiq təyin etdik. onda bizim cismin dalğa uzunluğu spektrinin eni sıfıra bərabər olacaq. çünki konkret bilirsiniz hansı sürətə və dalğa uzunluğuna malikdir. yerləşdirək cənab heisenbergin düsturuna. görürük ki, sürətin sıfır qeyri-dəqiqlik ilə ölçülməsi tənliyə tabe olmur. bu halı yalnız və yalnız yerin sonsuz qeyri-dəqiqliyi ilə düzəltmək olar. sonsuz qeyri-dəqiqlik nədi? yəni cisim bütün kainata yayılıb, onun harda olduğunu demək olmur. bu isə ideal dalğanın özəlliyidir. yəni işlər heç də yaxşılığa doğru getməyəcək. indi tənliyin başqa məqamına toxunaq. nəyə görə təkcə bərabərdir yoxdur, böyük və ya bərabərdir sözü var? bu hal işıq üçün də belədir mi? qayıdaq sürətin ölçülməsinə. sürəti qeyri-dəqiq ölçmək müxtəlif fərqli sürətlərin mövcud ola bilməsi deməkdir demişdik. cismin müxtəlif sürətlərə sahib ola bilməsi ehtimalı, cismin yerinin getdikcə qeyri dəqiq olması deməkdir. çünki müxtəlif sürətlər, cismin zamanla müxtəlif məsafələr qət etməsi deməkdir. buna dalğa paketinin axması deyirlər. yəni heisenbergin tənliyindəki bərabərlik yalnız ölçmələrin aparıldığı başlanğıc zamanı doğrudur. zaman irrəlilədikcə qeyri-dəqiqliklərin hasili böyüyür. bəs işıq üçün? işığın sürəti onun dalğa uzunluğundan deyil də, mühitdən asılıdır. deməli işıq paketi heç vaxt axmır. işıq üçün heisenberg tənliyi yalnız bərabərlikdən ibarətdir. qeyri müəyyənlik prinsipi bizə nə öyrədir? bu prinsip bizə dalğa və zərrəcik modellərini birləşdirməyə düzgün yerdə işlətməyə imkan verir. bundan başqa sözü gedən prinsip, planck sabitinə bir məna yükləyir. planck sabiti iki ayrı model arasındakı əlaqə rolunu oynayır.
müşahidəçi və dalğa funksiyası. alimlər yeni əldə olunan bilgilərin möhtəşəmliyindən qaza gəlsələr də, şüphələrini itirməmişdilər. başa düşüləndi. işıqla hər şey aydın ola bilər də, zərrəcik necə uyğunlaşır bütün bunlara. eksperiment aparılır, düşünülür ki, elektronları bir-bir cüt deşikdən keçirsək, onda yuxarıda bəhs etdiyim hipotezləri çürüdə bilərik. nəticə uğursuz olur, yenə də interferensiya müşahidə olunur. hipotez imtahandan keçmişdi. indi deşiklərə detektor qoydular, elektronların haradan keçdiyini müşahidə etmək üçün. bu dəfə elektronların haradan keçdiyini müşahidə etdilər, amma ekrandakı interferensiya yerini deşiklərin izinə buraxdı. nə baş verirdi? yuxarıdakı hipotez bu halı mükəmməl izah edirdi. belə ki, deşikdə elektronların haradan keçdiyini müşahidə etmək, onların yerini dəqiq ölçməyimizə səbəb olurdu. nəticədə elektronların impulsları qeyri dəqiqləşirdi. bu da öz növbəsində ekrandakı interferensiyanı yox edirdi. xatırlayın, qeyri dəqiq impuls-----geniş spektr-------ekranda deşiklərin izləri-----zərrəcik xassəsi. yaxşı bəs impulsun qeyri-dəqiq olmağının məntiqli bir izahı var? bəli, elektronlarınn yerini ölçərkən, ölçmə aparatının işləmə prinsipinə görə onlar impuls alırlar. bu alınan impuls onların spektrini genişləndirir. deyə bilərsiniz ki, deməli bu sistematik bir səhvdir, daha yaxşı aparatlarla bunu aradan qaldıra bilərik. xeyr. ölçmə və müşahidə etmə prosesləri ölçən və müşahidə edən obyektlərlə sıx bağlıdır. yəni istənilən ölçmə və müşahidə prosesində biz sistemin vəziyyətinə müdaxilə edib, onu dəyişmiş oluruq. niyə bu reallıq ancaq kvant mexanikasında qarşımıza çıxdı? çünki makroskopik cisimlərdə, ölçmə aparatının sistemə təsiri yox sayacaq qədərdir. məsələn biz aya baxanda, onun səthində əks edən günəş şüalarından istifadə edirik. günəş şüaları bizim ölçmə aparatımızın bir hissəsidir, ancaq bu şüaların aya ötürdüyü impuls, yox sayacaq qədər azdır. yəni, ayın biz ona baxanda cisim kimi, baxmayanda dalğa kimi olmasını düşünmək, məntiqsizdir. çünki ölçmə aparatı sistemə çox az təsir edir. elementar zərrəciklər dünyasında isə bu belə deyil. ölçmə aparatımızın təsiri artıq nəzərə alınmalıdır. tak chto kvant mexanikasından basıb bağlayan, bir şeyi əldə etmək üçün arzulamağın kifayət olduğunu, düşüncələrimizlə kainatı idarə edə biləcəyimizi iddia edən kitablara məndən məsləhət inanmayın. yuxarıda bir cümlə işlətmişdim: "işıq dalğa kimi yayılır, zərrəcik kimi qarşılıqlı təsirə girir." bunu bəhs olunan modellə necə başa düşmək olar? eləki işıq sadəcə yayılır, onun haqqında bilgimiz, mənbədən çıxarkən sahib olduğu spektrdən başqa bir şey deyil, və o özünü dalğa kimi aparır. elə ki, biz işığın nə ilə sə, əlaqəyə girdiyini müşahidə edirik, o zaman bir işığın yerini dəqiq ölçmüş oluruq və o dalğa özəlliyini itirir. tam ümumiləşmiş modeldə, istər dalğa, istər də də zərrəcik fəzada enerji və impulsun ötürülməsinə xidmət edir. əgər bu ötürülmənin yeri bilinirsə, zərrəcikdən, bilinmirsə dalğadan söhbət gedir.
de broglie hipotezinin möcüzəsi: yuxarıda bu hipotezi tədbiq etmək üçün bir limitin olmadığını dedim. insana necə dalğa aid etmək olar? elektrona necə olursa, insana da elə. amma nəyə görə bu imkan belə qeyri-adi gəlir, və inanmaq çətindir? və ya nəyə görə insan dalğalarını müşahidə edə bilmirik? gəlin başqa sual verim, bir şeyin dalğa olduğunu necə müşahidə edə bilərik? cavab dalğanın özəlliklərini test etməklə, məsələn difraksiya, interferensiya və s. gəlin test üçün insan atan bir pulemyot düzəldək. pulemyotun atəş tezliyi önəmli deyil, amma yenə də dəqiqədə 10 insan atdığını düşünək. pulemyotun lüləsindən çıxan insanların sürəti təxminən saniyədə 100 metr olsun. ortalama 70 kg insanın bu sürətdə kinetik enerjisini de broglie-nin düsturuna yerləşdirsək, insan dalğalarının 10 üstü mənfi 39 metr olacağını taparıq. çox xırda bir ölçüdür. müqayisə üçün deyim ki, atomların radiusları 10 üstü mənfi 10 metr miqyasında yerləşir. difraksiya müşahidə etmək üçün, dalğanı dağa uzunluğu miqyasında olan bir maneədən keçirmək lazımdır. yuxarıdakı müqayisəni bir də göz önünə gətirsək, görərik ki, hətta pulemyotumuzdan çıxan insanları bir-birinə dirənən iki atomun arasından da keçirsək, dalğa müşahidə etməyəcəyik. daha xırda maneə hələlik yoxdur, olacağına da inanmıram, olsa da insan o deşikən keçməz, qardaşım. yəni ki, insan dalğalarının mövcud olduğunu sübut edə bilmərik. bu nöqtədə yaradan bizə "bu şeyləri belə yaratdım, ancaq heç vaxt sübut edə bilməyəcəksiniz" deyərək, biləyini yalayır və hareket çekir. təcrübələr insanla heç vaxt alınmasa da, daha xırda şeylər ilə alınır. ilk vaxtlar elektronla yoxladılar, daha sonra atom nüvələri ilə, sonra atomlarla, sonra iri atomlarla, sonra isə iri bioloji molekullarla yoxladılar. hələlik de broglienin hipotezi doğrudur. ən aktual xəbərlərə görə bu təcrübəni ayrı-ayrı viruslarla, yəni artıq canlı orqanizmlərlə yoxlayacaqlar. böyük ehtimal bunlarla da təcrübə alınacaq. de broglie haqlı idi uşaqlar.
(baxma: uzun yazını notlara yazıb, sonra bax verə bilməmək)
(baxma: təmbəllik)
not: kvant mexanikası imtahanından keçmiş ya da kəsilmiş adam editi gələcək, səbrli olun.

tissot prx | texnologiya